دفع چشم زخم

تعریف چشم زخم

چشم‌زخم آسیبی است که گمان می‌رود از اثر نگریستن برخی افراد شورچشم به انسان یا دیگر جانوران و اشیا وارد می‌شود.[1]

 شورچشمی حالتی غیر اختیاری است که از حس حسادت در مواقع بروز خوشحالی، موفقیت، زیبایی، تحسین و… دیگری نشأت می‌گیرد.

چشم‌زخم با حسادت پیوند نزدیکی دارد و در برخی روایات، منشأ آن را حسد دانسته‌اند. علامه مجلسی گفته است برخی از مفسران، آیه ۵ سوره فلق را که در آن از حسادتِ حسودان یاد شده، در این‌باره می‌دانند. [2]

چشم‌زخم مراحلی دارد، اول الطفات (توجه) است، دوم نگاه کردن است و سوم حرف زدن. اگر الطفات و توجه به قلب سرایت کند به قلب و شخص آرزو کند که طرف مقابل مثلاً مالش یا سلامتی‌اش از بین برود، این می‌شود حسد، ولی اگر نگاهش را تیز کند می‌شود چشم و وقتی تأثیر می‌کند که حرف بزند.

آیا چشم‌زخم واقعیت دارد؟

1- در قرآن

واژه چشم‌زخم در قرآن نیامده؛ اما بسیاری از مفسران آیه «وَإِن یکادُ الَّذِینَ کفَرُوا لَیزْلِقُونَک بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکرَ وَیقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ».[3]را دال بر وجود چشم‌زخم گرفته[4] و در شأن نزول آن آورده‌اند که مشرکان از مردی شورچشم خواستند پیامبر(ص) را چشم بزند. هنگامی که آن مرد تصمیم به این کار گرفت، جبرئیل آیه و ان یکاد را فرود آورد و به‌وسیله آن پیامبر را از آسیب چشم‌زخم نگاه داشت.[5] برخی دیگر از مفسران، «اَزْلاق» را به معنای چشم‌زخم ندانسته و معتقدند «ازلاق» در لغت به معنای نگریستن با دشمنی و تندی به کسی است و در مورد پیامبر(ص) نیز به همین معنا به کار رفته است.[6]

همچنین برخی از مفسران، آیه۶۷ سوره یوسف را ناظر به چشم‌زخم دانسته‌اند. آنان در تفسیر آیه «وَقَالَ یا بَنِی لَا تَدْخُلُوا مِن بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُّتَفَرِّ‌قَةٍ»[7] بر این باورند پسران یعقوب زیباروی، پرشمار و برومند بودند. یعقوب از ترس چشم‌خوردن آنان، توصیه کرد که از دروازه‌های مختلف وارد مصر شوند.[8] البته شیخ طوسی به قول دیگری نیز اشاره کرده که برخی چشم‌زخم را در قرآن انکار و برای توصیه یعقوب به فرزندانش، احتمالات دیگری مانند ترس از آسیب رساندن مأموران حکومتی به آنان را مطرح کردند.[9]

2- در روایات

بر پایه روایاتی که در منابع حدیثی فریقین نقل شده، چشم‌زخم واقعیت دارد. در یکی از این احادیث گفته شده اگر چیزی می‌توانست بر قضا و قدر سبقت گیرد، چشم‌زخم بود.[10] در روایاتی که از امامان شیعه رسیده نیز به واقعیت داشتن آن تصریح و راه‌های برای در امان ماندن از آن توصیه شده است.[11]

در روایت آمده که امام صادق علیه السلام فرمودند:

لَوْ نَبَشَ لَكُمْ مِنَ الْقُبُورِ لَرَأَيْتُمْ أَنَّ أَكْثَرَ مَوْتَاكُمْ بِالْعَيْنِ لِأَنَّ الْعَيْنَ حَقٌّ.[12]

 اگر قبرها باز شود خواهید دید که بیشتر مرده‌ها به خاطر چشم‌زخم است که چشم زخم حق است.

اولین درمان یک ذکر است، امام صادق (ع) می‌فرمایند:

إن العين لتدخل الرجل القبر ، والجمل القدر.[13]

چشم‌زخم حق است، مرد را وارد قبر می‌کند و شتر را وارد دیگ می‌کند.

در روایت دیگر آمده:

«إن العين حق تستنزل الحالق.»[14]

چشم‌زخم حق است و قله کوه را می‌کند.»

3- از نظر علمی

خواجه نصیرالدین طوسی در شرح اشارات گفته که ابن سینا چشم‌زخم را از امور ظنی می‌دانسته؛[15] اما ملاصدرا معتقد است که برخی نفوس در قوه وهمیه به‌ حدی می‌رسند که می‌توانند در مواد خارجی تأثیر بگذارند و چشم‌زخم نیز به همین مقوله تعلق دارد.[16] برخی از دانشمندان نیز معتقدند در چشم نیرویی مغناطیسی نهفته است که با تمرین می‌توان آن را پرورش داد.

رابطه چشم زخم با قضا و قدر

برخی چشم‌زخم را مخالف قضا و قدر و توکل دانسته‌اند.[17] این دیدگاه منجر به پرسش‌ و پاسخ‌هایی در این زمینه شده است. از دیدگاه عالمان شیعه چشم‌زخم با قدرت الهی منافات ندارد، زیرا آنچه که تأثیر می‌کند، قدرت خداست این گونه عوامل مثل تمام عوامل خارجی دیگر در اختیار بشر است و با اختیار منافاتی ندارد.

شورى چشم، نوعى قدرت روحى شخص و یك سبب غیرمادى است و مانند بسیارى از اسباب مادى، مثل قدرت بازو و زور پنجه، اثرگذارى خارجى دارد و سنت خدا و نظام علّى و معلولى‏ بر این استوار است كه ابزارهاى مادى و قدرت‏هاى روحى و معنوى در جهان، داراى تأثیر باشند و همان‏گونه كه قدرت مادى انسان‏ها در ضرر یا سود رساندن‏ به دیگران منافاتى با عدالت و حكمت خداوند ندارد، قدرت غیرمادى آنان نیز منافاتى با این مسئله ندارد.

چگونگی تأثیر چشم زخم بر جان و مال؟

باید توجه داشت كه وقتى مى‏گویند چشم، این چشم خودش به تنهایى موضوعیت ندارد؛ بلكه ابزار روح است و روح بعضى‏ها این قدرت را دارد كه اثرگذارى بر چیزهاى خارج داشته باشد؛ حتى ناخودآگاه و ناخواسته.

در حقیقت، چشم زخم این‏طور است كه چیزى براى شخص، جلب توجه مى‏كند و در روحش اثر مى‏گذارد و او مى‏تواند با روحش بر دیگرى و یا بر چیزى كه برایش جالب بوده، اثر منفى بگذارد. از نظر كسانى كه روح‏شناس و انسان‏شناس هستند، ثابت شده كه انسان مى‏تواند اثر غیرمادى بر خارج داشته باشد.

اگر كسى بگوید معقول نیست، مى‏گوییم: اگر شخصى مقابل چشم شما خمیازه بكشد، چه اتفاقى مى‏افتد؟ آیا مى‏توانید جلو خود را بگیرید و شما خمیازه نكشید؟ این اثرگذارى، غیرمادى است (مگر براى افرادى خاص). شادى، غم و امثال آن، اثر بر روح مى‏گذارند و چشم و گوش و اعضا و جوارح انسان، ابزار آن هستند و در واقع، آن اعضا وسیله‏ها و راه‏هاى تأثیر و تأثر روح هستند.

گاهى دیدن هم در كار نیست؛ مثلاً كسى در خانه‏اش نشسته، مى‏شنود فلانى معامله‏اى كرده و چند میلیون تومان سود برده است و حالتى برایش‏ پیش مى‏آید و آن شخص را چشم مى‏زند و بیچاره‏اش مى‏كند.

دفع چشم ‌زخم

درمان اول(دعا):

 امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:

چشم‌زخم حق است، ایمن نیستی از چشم خودت بر خودت، و نه از خودت بر دیگری، اگر ترسیدی که کسی (یا خودت) را چشم‌زخم بزنی،

بگو ما شاء الله لا قوة إلا بالله العلي العظيم، سه مرتبه.[18]

 درمان دوم(رقیه حسنین):

رقیه[19] حسنین علیها السلام است، حضرت علی علیه السلام می‌فرمایند: «پیامبر صلی الله علیه و آله حسن علیه السلام و حسین علیه السلام را رقیه کردند:

أعيذكما بكلمات الله التامات وأسمائه الحسنى كلها عامة من شر السامة والهامة ومن شر كل عين لامة ومن شر حاسد إذا حسد،

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند حضرت ابراهیم علیه السلام به همین نحو اسماعیل علیه السلام و اسحاق علیه السلام را تعویذ می‌کرد.[20]

درمان سوم(دعا):

حمد و معوذتین است، در روایت آمده:

كان رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم إذا كسل أو اصابته عين أو صداع بسط يديه فقرأ فاتحة الكتاب والمعوذتين ثم يمسح بهما وجهه فيذهب عنه ما كان يجد.»[21]

هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله کسل می‌شدند یا چشم‌زخمی به او می‌رسید یا دچار میگرن می‌شدند، دو دست خود را باز می‌کردند و سوره حمد و معوذتین[22] می‌خواندند سپس با دست صورتشان را مسح می‌کردند و مشکلشان برطرف می‌شد.

درمان چهارم(دعا):

در روایتی از امام رضا علیه السلام آمده است که:

وسأله رجل عن العين؟ فقال : حق ، فإذا أصابك ذلك فارفع كفيك حذاء وجهك واقرأ ( الحمد لله ) و ( قل هو الله أحد ) و(المعوذتين) ، وامسحهما على نواصيك فإنه نافع بإذن الله.»[23]

مردی درباره چشم‌زخم از امام رضا علیه السلام پرسید و ایشان فرمودند حق است و باور کن، اگر چشم ‌زخمی به تو رسید دو دست خود را بالا ببر مقابل صورت خود و سوره حمد و توحید و معوذتین[24] را بخوان و روی پیشانی خود مسح کن، همانا نافع است به اذن خدای متعال.

 درمان پنجم(دعا):

در روایت آمده: «سوره حمد را بخواند و این را بنویسد:

 باسم الله أعيذ فلان بن فلانة [25]بكلمات الله التامات من شر خلق وذرأ وبرأ ومن كل عين ناظرة وأذن سامعة ولسان ناطق ، إن ربي على صراط مستقيم ، ومن شر الشيطان وعمل الشيطان وخيله ورجله ، وقال يا بني لا تدخلوا من باب واحد وادخلوا من أبواب متفرقة، (و همراه خود داشته باشد).[26]

درمان ششم(عوذه):

عوذه برای چشم‌زخم:

اللهم رب مطر حابس وحجر يابس وليل دامس ورطب ويابس رد عين العين عليه في كيده ونحره وماله ، ﴿فارجع البصر هل ترى من فطور ، ثم ارجع البصر كرتين ينقلب إليك البصر خاسئا وهو حسير﴾.[27]

درمان هفتم(گردنبند):

در روایت آمده:

بخوان و بنویس و آویزان کن (بر گردن یا دست) سوره حمد و معوذتین[28] و سوره توحید و آیت‌الکرسی و

 اللهم أنت ربى لا إله إلا أنت عليك توكلت وأنت رب العرش العظيم لا حول ولا قوة إلا بالله العلي العظيم حسبي الله ونعم الوكيل ما شاء الله كان وما لم يشأ لم يكن اشهد ان الله على كل شئ قدير وان الله قد احاط بكل شئ علما واحصى كل شئ عددا اللهم انى اعوذ بك من شر نفسي ومن شر كل دابة أنت اخذ بناصيتها ان ربى على صراط مستقيم فان تولوا فقل حسبي الله لا إله إلا هو عليه توكلت وهو رب العرش العظيم بسم الله رب عبس عابس وحبس حابس وحجر يابس وماء فارس وشهاب قابس من نفس نافس ومن عين العاين رددت عين العاين عليه وعلى احب الناس إليه في كبده وكليته دم رقيق وشحم وسيق وعظم دقيق ماله يليق بسم الله الرحمن الرحيم وكتبنا عليهم فيها ان النفس بالنفس والعين بالعين والانف بالانف والاذن بالاذن والسن بالسن والجروح قصاص وصلى الله على سيدنا محمد وآله وسلم تسليما.»[29]

درمان هشتم(رقیه جبرئیل):

رقیه جبرئیل است، این عوذه را جبرئیل برای پیامبر صلی الله علیه و آله خوانده:

 «باسم الله أرقيك من كل شيء يؤذيك من حاسد وعين والله يشفيك»[30]

درمان نهم(دعا):

خواندن دعا برای دفع چشم‌زخم:

        «اللَّهُمَّ رَبَّ مَطَرٍ حَابِسٍ وَ حَجَرٍ یابِسٍ وَ لَیلٍ دَامِسٍ وَ رَطْبٍ وَ یابِسٍ رُدَّ عَینَ الْعَینِ عَلَیهِ فِی کیدِهِ وَ نَحْرِهِ وَ مَالِهِ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَری مِنْ فُطُورٍ ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کرَّتَینِ ینْقَلِبْ إِلَیک الْبَصَرُ خاسِئاً وَ هُوَ حَسِیرٌ.»[31]

بطور کلی بهتر است در انظار جلب توجه نکرد و همچنین معروف است که فیروزه و یا اجسام آبی رنگ باعث رفع چشم‌زخم می‌شود.

درمان دهم(بخور):

روایتی دال بر این است که قسط درمان بیماری‌های معلول چشم زخم است.

روایت از امام رضا علیه السلام  آمده است:

مَنْ أَخَذَ مِنَ الْحَمَّامِ خَزَفَةً فَحَكَّ بِهَا جَسَدَهُ فَأَصَابَهُ الْبَرَصُ فَلَا يَلُومَنَ‌ إِلَّا نَفْسَهُ وَ مَنِ اغْتَسَلَ مِنَ الْمَاءِ الَّذِي قَدِ اغْتُسِلَ فِيهِ فَأَصَابَهُ الْجُذَامُ فَلَا يَلُومَنَ‌ إِلَّا نَفْسَهُ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ فَقُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ ع إِنَّ أَهْلَ الْمَدِينَةِ يَقُولُونَ إِنَّ فِيهِ شِفَاءً مِنَ الْعَيْنِ فَقَالَ كَذَبُوا يَغْتَسِلُ فِيهِ الْجُنُبُ مِنَ الْحَرَامِ وَ الزَّانِي وَ النَّاصِبُ الَّذِي هُوَ شَرُّهُمَا وَ كُلُّ خَلْقٍ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ ثُمَّ يَكُونُ فِيهِ شِفَاءٌ مِنَ الْعَيْنِ إِنَّمَا شِفَاءُ الْعَيْنِ قِرَاءَةُ الْحَمْدِ وَ الْمُعَوِّذَتَيْنِ وَ آيَةِ الْكُرْسِيِّ وَ الْبَخُورُ بِالْقُسْطِ وَ الْمُرِّ وَ اللُّبَان.[32]

یعنی کسی که در حمام خود را با سفال بشوید و مبتلا به برص شود فقط خود را ملامت کند و کسی که غسل کند با آبی که از غسل کردن شخص دیگری باشد خود را ملامت کند عرض شد اهل مدینه آب غساله درمان است از چشم زخم فرمود دروغ گفتند کسی که جنب از حرام است و زنا کننده و ناصب و همه خلق خدا در این حمام خود را می‌شویند بعد این درمان چشم زخم است؟ همانا درمان چشم زخم بقرائت حمد و معوذتین[33] و آیت الکرسی و بخور به قسط و کندر و مرمکی است.

کندر بخوری همان کندر ماده و قرمز رنگ و تلخ است.

خیلی ها سوال می‌کنند درمان چشم زخم چیست؟ علاج آن چه قبل و چه بعد از چشم خوردن همین بخور است. افرادی که احتمال است که بیماری آن‌ها معلول چشم زخم است مانند سرطان خون باید این بخور را استفاده کنند.

قرائت را انجام دهند و بعد از آن بخور انجام دهند. بخور را روی آتش بریزند که دود کند و فرد بیمار را بگیرد. حداقل سه بار این کار را انجام دهند.

قسط سه نوع است: قسط هندی و قسط عربی و قسط دریایی که به نظر می‌رسد که قسط هندی همان قسط دریایی است. در بخور استفاده از قسط مهم است و نوع آن فرقی نمی‌کند.

درمان یازدهم(و ان یکاد)

مرحوم شیخ عباس قمی رحمت الله علیه در تعویذات چشم زخم، خواندن آیه:

وَإِن یكَادُ الَّذِینَ كَفَرُوا لَیزْلِقُونَكَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ وَیقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ[34]

و آنان كه كافر شدند، چون قرآن را شنیدند چیزى نمانده بود كه تو را چشم بزنند، و مى‏گفتند: «او واقعاً دیوانه‏اى است.»

را سفارش کرده است. این آیه با توجه به شأن نزول آن برای دفع چشم زخم مناسب است.

درمان دوازدهم(دعا)

گفتن جمله ی:

 تبارك اللّه‏ احسن الخالقین

امام صادق علیه السلام فرمود:

كسى كه چیزى از برادرش او را متعجب ساخت این جمله را بگوید، زیرا چشم‏زخم حق است. [35]

درمان سیزدهم(حرز)

حرز امام جواد علیه السلام چه صغیر و چه کبیر[36] و یا انگشتر حاوى حرز امام جواد علیه السلام بنا به آنچه در روایت آن آمده است به جهت حفظ از بلاها و بدى‏ها و هر چه كه انسان از آن مى‏ترسد مفید است[37] ،  كه از جمله آن چشم‏زخم مى‏تواند باشد گرچه جرز کبیر به خصوص چشم‏زخم نیست و صد ها مشکل دیگر را برطرف می کند.

باورهای عامیانه

در فرهنگ‌های مختلف شیوه‌های متفاوتی برای دفع چشم‌زخم مطرح است در برخی از مناطق آسیایی، پندار عمومی بر این است که دودکردن اسپند و شکستن تخم‌مرغ، برای دفع چشم‌زخم مؤثر است.[38] ایرانیان معمولاً در مجالس شادی برای دفع چشم‌زخم دانه‌های اسپند را بو داده و دود آن در محل رفت و آمد حاضران پخش می‌کنند.[39] اما در منابع دینی، چیزی بر تأیید بعضی از این اعمال نیامدهو بهتر است برای دفع چشم زخم از روایات اهل بیت علیهم السلام کمک بگیریم.

در ایران مردم قاب‌هایی که در آن ها آیه و ان یکاد، آیة الکرسی و چهارقل نوشته شده را برای دفع چشم‌زخم در منزل یا کتیبه کاشی‌کاری شده آن ها را در سردر منازل یا دیگر املاک نصب می‌کنند. گردن‌آویزها و زیورآلات زینتی مشتمل بر آیات وان یکاد، آیة الکرسی، چهارقل و دعای شرف‌الشمس در دسترس عموم قرار دارد که معمولاً آن ها را با انگیزه در امان ماندن از اثرات چشم‌شوری به گردن کودکان یا در جای دیگر آویزان می‌کنند.

برخی از مردم نیز اشیاء قیمتی و نفیس خود را از کسانی که گمان می‌کنند چشمان شور دارند، پنهان می‌دارند. همچنین در ادبیات عامیانه، عبارت‌هایی مانند «بر چشم بد لعنت» و «الهی چشم حسود کور بشه» رایج است.[40]

همچنین از مهره‌های آبی‌رنگی به عنوان دستبند، گردنبند یا آویز برای دفع چشم‌زخم استفاده می‌شود (سنگ چشم‌نظر)، که مستند شرعی ندارند.

چشم‌زخم در ادیان دیگر

چشم‌زخم از باورهای پیروان ادیان پیش از اسلام نیز بوده است؛ گفته‌اند یهودیان ۹۹ درصد از مرگ‌ها را ناشی از چشم‌زخم می‌دانستند.[41]

اعراب در دوران جاهلیت، چشم‌زخم را منحصر در اثر چشم آدمی نمی‌دانستند و آن را نتیجه نگاه برخی حیوانات نیز می‌پنداشتند.[42] آنان برای در امان ماندن از چشم‌زخم، از تدابیر مختلفی استفاده می‌کردند. به عنوان نمونه، هنگامی که تعداد شتران کسی به هزار می‌رسید، یک چشم بهترین شتر خود را کور می‌کردند.[43] البته پیش از اعراب دو سنت سامی‌ و هندو آریایی‌ این باورها را داشتند.[44]

پاورقی ها

[1] – دانشنامه جهان اسلام، مدخل چشم‌زخم.

[2] – مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۰، ص۲۴۸.

[3] – سوره قلم، آیه ۵۱.

[4] – طوسی، التبیان، داراحیاء التراث العربی، ج۱۰، ص۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۵۱۲؛ رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۳۰، ص۶۱۹؛ نک: مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۱۲.

[5] – رازی، روض الجنان، ۱۳۷۶ش، ج۱۹، ص۳۷۰.

[6] – طوسی، التبیان، داراحیاء التراث العربی، ج۱۰، ص۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۵۱۲؛ رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۳۰، ص۶۱۹؛ معرفت، شبهات و ردود، ۱۳۸۸ش، ص۲۳۱-۲۳۲.

[7] – سوره یوسف، آیه۶۷.

[8] – طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۳۸۰؛ رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۱۸، ص۴۸۱.

[9] – طوسی، التبیان، داراحیاء التراث العربی، ج۶، ص۱۶۷.

[10] – مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۹، ۲۵-۲۶.

[11] – مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۲۵-۲۶.

[12] – طب الأئمة، ابن سابور الزيات، ص۱۲۱

[13] – ] مكارم الاخلاق، رضی الدين أبی نصر الحسن بن الفضل الطبرسی، ص۳۸۶

[14] – بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج۶۰، ص۶.

[15] – طوسی، شرح اشارات، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۴۱۷: بنقل از دانشنامه جهان اسلام مدخل چشم‌زخم.

[16] – ملاصدرا، شرح اصول کافی، ج۲، ص۴۴۲.

[17] – سعدی، ص۱۳۹؛ نراقی، جامع السعادات، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۲۷.

[18] – مكارم الاخلاق، رضی الدين أبی نصر الحسن بن الفضل الطبرسی، ص۳۸۶.

[19] – منظور از «رقیه» دعاهایى است که مى‏نویسند و افراد براى جلوگیرى از چشم زخم با خود نگه می‌دارند و آن را تعویذ نیز مى‏گویند.

[20] – الاصول من الکافي، شیخ کلینی، ج۲، ص۵۶۹.

[21] – طب الأئمة، ابن سابور الزيات، ص۳۹.

[22] – سوره ناس و فلق

[23] – مكارم الاخلاق، رضی الدين أبی نصر الحسن بن الفضل الطبرسی، ص۴۱۳.

[24] – سوره ناس و فلق

[25] – نام و نام مادر

[26] – مكارم الاخلاق، رضی الدين أبی نصر الحسن بن الفضل الطبرسی، ص۴۱۵.

[27] – مكارم الاخلاق، رضی الدين أبی نصر الحسن بن الفضل الطبرسی، ص۴۱۵.

[28]  -سوره ناس و فلق

[29] – طب الأئمة، ابن سابور الزيات، ص۱۴۰.

[30] – مكارم الاخلاق، رضی الدين أبی نصر الحسن بن الفضل الطبرسی، ص۴۱۴.

[31] – طبرسی، مکارم اخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۴۱۴-۴۱۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۹۲، ص۱۳۱.

[32] – الکافی، کلینی، ط اسلامیه، ج6، ص503.

[33] – سوره ناس و فلق

[34] – سوره قلم ، آیه 51.

[35] – بحارالانوار، ج 60 ، ص 26

[36] – در همین کتاب

[37] – بحارالانوار، ج 50 ، ص 98

[38] – بلوکشایی، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل مدخل چشم‌زخم.

[39] – مشیری تفرشی، راه‌های مختلف فع چشم‌زخم از نظر عامه مردم، ۱۳۹۲ش.

[40] – مشیری تفرشی، راه‌های مختلف فع چشم‌زخم از نظر عامه مردم، ۱۳۹۲ش

[41] – واژه‌های فرهنگ یهود، ۱۹۷۷م، ص۱۹۱-۱۹۲.

[42] – نک: جاحظ، کتاب الحیوان، ۱۳۸۵-۱۳۸۹ق، ج۲، ص۱۳۱-۱۳۲.

[43] – جاحظ، کتاب الحیوان، ۱۳۸۵-۱۳۸۹ق، ج۱، ص۱۷.

[44] – نک: وسترمارک، ص۵۵-۵۸.