چشم زخم از گذشته تا به امروز

با پیشرفت جامعه ها ممکن است در بین مردم پاره ای از باورها کم رنگ تر و یا به کلی فراموش شود.اعتقاد به چشم زخم یک باور دیرینه است. مرور بر پیشینه ی تاریخی آن نشان می دهد که حتی در دوران پیش از اسلام، در متن اوستایی و پهلوی نیز آثاری از این باور دیده می شود.

در برهان قاطع در مورد چشم زخم آمده است که آزار و نقصانی است که به سبب دیدن بعضی از مردم و تعریف کردن ایشان کسی را و چیزی را به هم رسد و عرب، العین اللامه خوانند. واژه های چشم بد، چشم زخم، چشم حسود، چشم شور، چشم کاسه خشک، و فعل هایی مانند چشم زدن، نظر زدن، چشم خوردن و چشم کردن همه به طور مترادف در ارتباط با تعریف برهان قاطع به کار می روند.

اساس این باور بر این است که بعضی افراد این ویژگی را در وجود خود دارند که چنان چه به کسی یا چیز متعلق به وی با حسرت و آن، تحسین بسیار و شگفتی،حسادت و یا علاقه بسیار افراطی،نظر بیندازد آن شخحص یا آن چیز بر اثر نگاه آن ها آسیب می بیند.

برای نمونه آن شخص چشم خورده و بیمار می شود و یا آن چیز چشم خورده و برهان، محمد حسین بن خلف تبریزی خراب می شود یا می شکند .در این مورد افراد می گویند بد چشم، چشم شور و یا دارای چشم کاسه خشک هستند و یا می گویند«چشمشان ردخور ندارد».

در مورد صدمه دیده نیز می گویند «چشم خورده، نظر خورده ،نظرش زده اند ، چشم دارد» و یا «چشمش کرده اند.» این باور حتی در بعضی به حدی شدید است که اگر کسی زخمی بردارد و یا قسمتی از بدنش دچار سوختگی شود چنان چه آن آسیب ها بیضی شکل باشند، می گویند این شکل چشم است و بی تردید این آسیب بر اثر چشم شور کسی اتفاق افتاده است.

چه کسی چشم می زند؟

بر طبق این باور کسی که چشم می زند، لازم نیست علامت یا ویژگی خاصی داشته باشد. او می تواند یک دوست، همسایه، فرد بیگانه، قوم و خویش، رهگذر، افراد همان خانه یا حتی خود شخص باشد. حتی می گویند مادر هم از روی علاقه ی زیاد ممکن است فرزندش را چشم بزند. کسی که چشم می زند حتی امکان دارد از نظر اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سایر جهت ها نیز برتر از فرد چشم خورده باشد. بعضی می گویند اگر خانم بارداری چشمش به جسدی بیفتد، بچه اش چشم شور خواهد داشت.

چشم زخم در قرآن کریم و نهج البلاغه

در قرآن کریم در سوره ی القلم چنین آمده است :

(ای رسول) نزدیک بود کافران به چشمان بد،چشم زخمت زنند که چون آیات قرآن بشنوندهء(در فصاحتش حیرت کنند از شدت حسد) گویند که این شخص عجیب دیوانه است.» بسیاری از مفسران گفته اند: منظور این است که دشمنان به هنگامی که آیات با عظمت قرآن را از تو می شنوند، به اندازه ای خشمگین و ناراحت می شوند و با دشمنی به تو نگاه می کنند که گویی می خواهند تو را با چشم های خود بر زمین افکنند و نابود کنند آن ها هنگامی که آیات قرآن را می شنوند آن قدر مجذوب می شوند و در برابر آن تعجب می کنند که می خواهند تو را چشم بزنند (زیرا چشم زدن به طور معمول در برابر اموری است که بسیار شگفت انگیز است.

در سوره یوسف چنین آمده است: «و قال یا بنی لا تدخلوا من باب واحد و ادخلوا من ابواب متفرقه و ما اغنی عنکم من الله من شی ان الحکم الا لله علیه توکت و علیه فلیتوکل المتوکلون» ، «هنگامی که می خواستند حرکت کنند ،یعقوب گفت فرزندان من از یک در وارد نشوید، بلکه از درهای متفرق وارد گردید و من (با این دستور) نمی توانم حادثه ای را که از سوی خدا حتمی است از شما دفع کنم، حکم و فرمان تنها از آن خداست. بر او توکل کرده ام و همه ی متوکلان باید بر او توکل کنند.

یعقوب که نمی خواست هنگام ورود به مصر به پسرانش چشم زخمی وارد شود به آن ها سفارش کرد که از یک دروازه وارد شهر نشوند بلکه از دروازه های گوناگون وارد شوند. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «فلو کان شی ء سبق القدر لسبقة العین» «اگر چیزی می توانست بر قضا و قدر پیشی گیرد چشم زدن بود. »

در نهج البلاغه در حکمت 400 آمده: «و قال علی علیه السلام العین حق امام علی(ع)فرموده است«چشم زخم حق است.»(یعنی راست است و اثر دارد)

چشم زخم در ادبیات فارسی:در ادبیات فارسی نیز چشم زخم و چشم بد و چشم شور،هم در نظم و هم در نثر آمده است.

در تاریخ بیهقی درباره ی قاضی و سلطان محمود غزنوی داستانی آمده که آخر آن چنین پایان می گیرد: «امیر…بخندیدی و بو نصر را گفتی (چشم بد دور از بولانیان) »و باز در تاریخ بیهقی آمده است:«چون کار به آخر رسید چشم بد بدو خورد که محمودیان از حیلت نمی آسودند.» «چشم بد دور که نوشیروان دیگر است»

چشم زخم در متن های اوستایی و پهلوی

در متن اوستایی واژه ی(تصویرتصویر) به صورت صفت و به معنای «دارای چشم شور و چشم زننده» آمده است. معادل پهلوی برای این واژه((تصویرتصویر)) (تصویرتصویر) در یشت سوم، اردیبهشت یشت، در بند هشت به صورت صفت برای مرد آمده است: «…ای مرد بدچشم بگریز…»و در بند یازده چنین آمده است که: «…افترازن را براندازد.چشم بد زننده را براندازد.» و در بند پانزده آمده است که: «…در میان چشم بد زنندگان آن که چشم بد زننده تر است خواهند برانداخت. در میان چشم بد زنندگان با آن که چشم بد زننده تر است ستیزه خواهد کرد.

در اوستا واژه(تصویرتصویر) نام مؤنث و به معنای «چشم بد » آمده است. (و ندیداد 20 فقره 3 و 7) معادل این واژه در پهلوی (تصویرتصویر) است که ژچین وصف شده است:(تصویرتصویر) (تصویرتصویر) یعنی:آغش فاسد آلوده کننده،آن دروغ شور چشمی که مردم ر با چشم می زند.

راه های گوناگون دفع چشم زخم: کسانی که چشم زخم را باور دارند برای رفع و یا پیشگیری از آن روش های گوناگونی به کار می برند.بعضی ها تلاش می کنند خودشان یا چیزی را که به آن ها تعلق دارد در پیش چشم حسود جلوه ندهند. برای نمونه اگر به موفقیتی دست یافته اند نگذارند افراد شورچشم از آن باخبر شوند. بعضی اگر فرد چشم شوری به خانه شان آید خود را بسیار شاد و سرحال و بدون اندوه نشان نمی دهند و می کوشند در پیش او ننالد تا آن ها را چشم نزند.

هم چنین اگر چیز با ارزشی داشته باشند که ممکن است چشم بخورد، از جلو چشم او برمی دارند یعنی به طور کلی تلاش می کنند حسادت این افراد برانگیخته نشود و کسی برای موقعیت خوب آن ها آه نکشد. این افراد بر این باورند ،باید طوری باشند که در نظر جلوه نکنند یا به اصطلاح«به چشم کسی نیایند »و می گویند باید از افراد چشم شور فاصله گرفت.بعضی نیز هنگامی که آدم چشم شوری خانه شان را ترک کرد کمی پول برمی دارند و در حالی که می گویند«بترکه چشم حسود»آن را دور سر افراد خانواده یک به یک می گردانند و آن را گوشه ای گذاشته و به مستحق می دهند.

عده ای نیز در شب، پولی زیر بالش فردی که ممکن است به چشم فرد چشم شور آمده باشد ،می گذارند و صبح هرچه زودتر آن را به مستحق می دهند.به هنگام گذاشتن پول در زیر بالش،نیت می کنند و می گویند «به نیت دفع چشم بد و قضا و بلا» عده ای نیز بر این باورند که برای دفع چشم زخم باید به پوشاک فرد بدچشم نزدیک شد و بدون آن که وی متوجه شود، نخی را (هرچه قدر هم که کوچک و ریز باشد) از لباس یا چادرش کند و همان موقع آن را در آشپزخانه آتش زد اثر چشم بد او خنثی شود.

یکی از دعاهایی که بزرگ ترها در حق کوچک ترها می کنند این است که «انشاء الله خداوند تو را از چشم حسود (چشم کاسه خشک)حفظ کند.» کسی که گمان کند با آدم چشم شوری روبه رو شده، برای دفع چشم او سه بار در دل «الله اکبر»می گوید. بعضی برای مصون ماندن از چشم شور صبح پیش از آغاز فعالیت روزانه«چهار قل»را می خوانند و به خود به عزیزانشان فوت می کنند.«چهار قل »عبارت از چهار سوره از قرآن کریم است که با «قل»آغاز می شوند و عبارتند از:«

…»عده ای تنها هفت بار «

…»می خوانند و عده ای نیز با خواندن«آیة الکرسی…»خود و عزیزانش آنرا از چشم زخم مصون می دارند. اگر کسی یکی از عزیزانش به خاطر پوشیدن لباس نو یا تغییری،به نظرش زیبا بیاید، برای این که او را چشم نزند بی درنگ به یک چیز چوبی می زند و می گوید «بزنم به چوب» ، یا «بزنه به تخته» یا «چشمم به کف پات» یا «الهی چشم بد ازت دور باشه» ، یا «الهی چشم نخوری» یا «الهی چشم حسود بترکه» و یا «خدا تو را از چشم کاسه خشک حفظ کنه» چقدر این لباس به تو میاد. بعضی برای تعریف از کسی حرفشان را «ما شاء الله،ما شاء الله» و «تبارک الله» و  یا «لا حول و لا قوت الا بالله» آغاز می کنند و بر این باورند که این واژه ها چشم بد را از او دور می کن.

کسی که قصد دارد برای آینده اش برنامه ای بریزد، برای مصون ماندن از چشم زخم مردم،صحبت درباره ی آن اقدام را با واژه هایی مانند «انشاء الله» ، «بی حرف پیش» و یا «به امید خدا…» آغاز می کند.هم چنین کسی که از وضع خود راضی است برای بیان رضایتش نزد عزیزانش و مصون ماندن از چشم زخم، سخنش را با واژه های «گوش شیطان کر،چشم شیطان کور» آغاز می کند.

برای نمونه می گوید:«گوش شیطان کرد،چشم شیطان کور، به حمد الله وضع مالیم خیلی روبه راه است.» بعضی از رانندگان برای دفع چشم زخم مردم از خود و وسیله ی نقلیه شان بر پشت آن عبارت «بر چشم بد لعنت»را می نویسند. عده ای هم برای دور کردن چشم بد،در جیب عزیزشان نمک می گذارند.

دود کردن اسفند

یکی دیگر از راه های دفع چشم حسود یا چشم زخم، دود کردن اسفند است. اسفند را در زمان های خاصی دود می کنند . برای نمونه کسی که بیمار شده باشد. جلوی کسی که از سفر، به خصوص از سفر زیارتی برگشته باشد. برای مادر و نوزاد تازه به دنیا آمده، در مقابل عروض و داماد ، به هنگام آغاز سکونت در یک منزل نو، برای خودرو، یخچال و چیزهایی از این قبیل که تازه خریده باشند یا یک مهمان که معروف به داشتن چشم شور است، خانه را ترک کرده باشد.

برای دود کردن اسفند،ابتدا یک مشت از آن را برمی دارند و دور سر آدم هایی که مورد نظرشان است یا دور چیزی که خریده اند، می گردانند و بعد درحالی که می گویند «بترکه چشم حسود» آن را به داخل آتش گذاخته می ریزند. سپس ظرف اسفند دودکرده را به دور آن اشخاص یا چیزها می گردانند.

بعضی یک مشک اسفند برمی دارند، ابتدا آن را دور سر شخص مورد نظر می چرخانند سپس آن مشت اسفند را به نشانه ی راست شانه چپ، جلوی سینه و پشت شخص می زنند و هم زمان با انجام این کار می گویند: بترکه چشم حسود، همسایه دست راستی، دست چپی، جلویی، پشتی. بعد اسفند را درون آتش می ریزند و ظرف آنرا دور سر شخص می گردانند.

دانه های سیاه رنگ اسفند را از بوته ای به همین نام که در دشت ها و منطق کوهستانی ایران به صورت خودرو درمی آید، می گیرند. حداکثر بلندی بوته ی این گیاه حدود 50 سانتی متر می شود. در تابستان گل های کوچک و سفید رنگ آن ظاهر می شوند .

پس از پژمردن و ریختن گلبرگ ها،دانه های اسفند درون محفظه ای کروی شکل می رسند. سپس محفظه، ترک برمی دارد و دانه ها به بیرون می ریزند. فصل رسیدن دانه بر حسب مناطق مختلف از اواخر تابستان تا اوایل پاییز است. بعضی از کسانی که در روستاهای استان مرکزی دانه های اسفند را می گیرند، معتقدند که دانه های اسفند را باید از بوته هایی گرفت که صدای خروس نشنیده باشند، به عبارت دیگر یعنی از بوته های دور از محل سکونت و آبادی.

آن ها دلیلی بر این اعتقادشان ذکر نمی کنند و به نظر می رسد که این باور از طریق سنت به آن ها رسیده باشد.در عین حال شاید این باور از دیدگاه محیط زیست امروز قابل توجه باشد. امروزه از نظر علمی می گویند که اسفند خاصیت میکروب کشی دارد.اطلاق نام فرشته ی نگهبان زمین، سپندارمذ به این گیاه نیز قابل بررسی است .

و در همان حال می گویند:

در گذشته زغال را درون منقل روشن و گداخته می کردند و به طور معمول منقل اسفند مخصوص و کوچک بود. معتقدان به اسفند دود کردن جغ جغ اسفند بر روی آتش را به ترکیدن چشم حسود تعبیر می کنند. بعضی درون اسفندی که دود می کنند زاج می گذارند که به طور معمول بعد از سوختن به شکل چشم درمی آید و باید با ته کفش آن کس که چشم خروده، له شود.

شکستن تخم مرغ

برای دفع چشم زخم ، از کسی که فکر می کنند بر اثر چشم بد بیمار شده باشد، تخم مرغ می شکنند .شکستن تخم مرغ مراسمی دارد که در نقاط مختلف با کمی تفاوت اجرا می شود. شخصی که تخم مرغ می شکند باید وضوع بگیرد. بیمار را رو به قبله می نشانند و وی بالای سرش می ایستند .

تکه زغال کوچکی با یک تخم مرغ خام برمی دارد و اسم افرادی را که بالای سرش می ایستد.تکه زغال کوچکی با یک تخم مرغ خام برمی دارد و با هر نامی که می گویند روی تخم مرغ یک دایره می کشد. این اسامی شامل همه افراد فامیل ، همسایه ها ، افراد خانواده و حتی خود شخص نیز می شود .

هنگامی که اسم ها تمام شد هفت دایره ی دیگر به تعداد روزهای هفته روی تخم مرغ می کشد و هم زمان می گوید«شنبه زا،یکشنبه زا و…» بعد روی سر باریک تر تخم مرغ یک سکه،برای نمونه ده تومانی،می گذارد .بعضی این تخم مرغ را درون یکی از لباس های بیمار و بعضی آن را در یک پارچه ی آب ندیده می پیچند.

در گذشته مقداری خاکستر درون پارچه می ریختند ،بعد تخم مرغ را روی آن می گذاشتند .سپس فردی که تخم مرغ را می شکند بالای سر بیمار تخم مرغ را طوری نگه می دارد که سکه به طرف بالا باشد . دو انگشت شست را روی آن و دو انگشت سبابه را در سمت زیر تخم مرغ قرار می دهد.دوباره اسم افراد را می گویند و با هر اسم،آن شخص فشاری به تخم مرغ با انگشتانش، از زیر تخم مرغ و روی سکه ، وارد می کند.تخم مرغ به نام هرکسی که شکست ،می گویند او بیمار را نظر زده است.

تخم مرغ را در جوی آب روان می اندازند و لباس و سکه را به فقیر می دهند .بعضی به نوع دیگری تخم مرغ را می شکنند. ابتدا بر روی تخم مرغ دعاری چشم نظر را می نویسند،سپس تخم مرغ را سه بار از روی پیشانی تا ناف شخص می کشند و هر بار این دعا را می خوانند :«بسم الله و بالله و علیاسم الله و اسم العین» سپس تخم مرغ را در مقابل شخص بیمار می شکنند و آن را در آب جاری می ریزند. دعای چشم نظر چنین است: اللهم رب مطر حابس و حجر یابس و لیل دامس و رطب و یابس رد عین العاین علیه فی کبده و نحره و ماله فارجع البصر هل تری من فطور ثم ارجع البصر کرتین ینقلب الیک البصر خاسئا و هو حسیر

نظر قربانی

یکی دیگر از روش های دفع چشم زخم استفاده از«نظر قربانی» است. در برهان قاطع برای آن واژه ی«چشم زد»به کار رفته و چنین تعریف شده است: «مهره ای باشد از شیشه ی سیاه و سفید و کبود که به جهت دفع چشم زخم بر گردن اطفال بندند.» مهره ی اصلی نظر قربانی یک مهره ی سفالی با لعاب آبی لاجوردی و به شکل ها و اندازه های مختلف است.

بعضی به مهره ی «نظر قربانی» ، «خرمهره»می گویند. مهره های دیگر همراه آن اجسامی به نام «مهره مار» و «چشم کفتار2» هستند. عده ای به ویژه در جامعه های کوچک تر و روستاها ،آن را به گردن کودک خردسال خود می اندازند و یا بر سرشانه ی لباسش می زنند. حتی بعضی نظر قربانی را به حیوان های مزرعه ی خود که درشت و استثنایی باشند، می آویزند.

برای نمونه به گاوی که به طور استثنایی پرشیر است. بعضی از صاحبان وسایل نقلیه آن را به آینه ی جلوی خودرو،تاکسی، اتوبوس و یا کامیون خود آویزان می کنند.در«نوروزنامه» منسوب به حکیم عمر خیام، سنگ فیروزه و رنگ فیروزه ای برای دفع چشم زخم ذکر شده است.

امروزه بعضی چنین تفسیر می کنند که چشم زخم عبارت از امواج منفی است که از بعضی چشم ها خارج می شود و رنگ آبی خاصیت دفع کننده ی امواج منفی را دارد و بی درنگ آن را بی اثر می کند.

دفع چشم زخم در نواحی شمال ایران

در بعضی از نقاط شمالی ایران مانند منطقه ی رامسر ، برای دفع چشم زخم به کسی که فکر می کنند چشم بخورد سه بار قل هو الله می خوانند و فوت می کنند.

در این نواحی برای بیمار اسفند هم دود می کنند. هنگامی که دود اسفند تمام شد زغال آن را یکی یکی در کاسه ی آب می اندازند و در حین انجام این کار نام اشخاصی را که ممکن است بیمار را نظر کرده باشند،می گویند.

سپس مقداری از آب آن را نزد آنان چنین است که گزند را بدون ریشه در آب می پزند.سپس 7 بار قل هو الله می خوانند و به آن فوت می کنند و می گذارند خنک – خدایا این پروردگار باران در حبس و سنگ سخت و شب تار و هرتر خشک برگردان چشم، چشم زخم زننده را به خودش،در جگرش و گلویش و مالش .پس برگردان چشم و نگاه کن آیا می بینی خلل و شکافی را.بار دگر برگردان دیده را دوباره به سوی تو باز می گردد چشم درحالی که خسته ناکام و دست خسته و ناتوان می گویند مهره مار موجب محبوبیت شخص نزد مردم می شود و چشم کفتار هم مهر فرد را در دل نزدیکان به ویژه همسرش می اندازد.

ساقه ای از گزنه را از داخل ظرف برمی دارند و آب آن را به صورت شخص نظرخورده می پاشند تا «چشم نظر» از او دور شود.به زبان محلی به این آب «چم آب» می گویند. تخم مرغ شکستن در این ناحیه به این ترتیب است:شخصی که قرار است تخم مرغ را بشکند ابتدا وضو می گیرد.بر روی تخم مرغ واژه هایی از قرآن را می نویسد که به «ت» ختم شده اند.سپس 7 بار حمد و قل هو الله یا انا انزلنا را می خواند و به صورت فرد چشم خورده فوت می کند. سپس تخم مرغ را درون کاسه می شکند و از آن به پیشانی،کف دست و پای چشم خورده می مالد و بی تردید آن را به آب روان می ریزد.

اعتقاد به چشم زخم در بضی کشورها

در ترکیه برای دور کردن چشم بد از خود و نزدیکان و اموال خود از نظر قربانی استفاده می کنند.در بعضی از نقاط ترکیه حتا نظر قربانی را به یخچال و چرخ خیاطی و چیزهایی مانند آن آویزان می کنند. همچنین آن ها دانه های اسفند را در داخل خانه و ماشین خود برای دفع چشم بد می آویزند . در انگلستان نیز بعضی که به چشم زخم اعتقاد دارند، ثمانند ایرانی ها برای دفع آن به چوب می زنند و در همین حال این جمله را می گویند: Touch the wood and  whistle یعنی بز به چوب و سوت بزن.

اعتقاد به چشم زخم در بین مردم در حال حاضر

در مورد دفع چشم زخم، بیش تر راه های سنتی مانند صدقه دادن،اسفند دود کردن و شکستن تخم مرغ و… را قبول دارند ولی عده ای هم معتقدند بودند که چون چشم زخم انرژی منفی است تلاش می کنند با ایجاد انرژی مثبت در وجود خود اثر آن را خنثی کنند. فردی هم گفته بود فوری که سرش را با آب و نمک می شوید.چند نفری نیز گفته بودند که معوذتین را می خوانند و به خود و عزیزانشان فوت می کنند.